ARXAİK TÜRK DİLİ ELEMENTLƏRİ QARABAQ ŞİVƏLƏRİNDƏ
(ELEMENTS OF THE ARCHAIC TURKISH LANGUAGE IN THE DIALECTS OF KARABAK )

Yazar :  Kacer Hüseynova  
Türü :
Baskı Yılı : 2024 / DOI :10.30546/100981.2024.057
Sayı : 11
Sayfa : 221-226
    


Özet

Although the formation of our language mainly includes Oghuz language elements, Kipchak, Seljuk, and Uighur elements are also found. Because, although the Oghuz language elements have preserved their aboriginality among these languages, some language elements of other Turkic-speaking tribes have remained within it and are still being used as archaic units in various dialects of our language. The signs of ancient Sumerian, Akkadian, and Hittite languages are found in the Azerbaijani language, which is a sign that our language was formed three or four thousand years ago. By comparing the dialects and dialects of the Azerbaijani language with the written sources of the V-VIII centuries, it can be concluded that a large part of the words in the language of those written texts are used in colloquial language and dialects. In many of them, regionalism is also observed. As a part of dialectological studies, the study and comparison of archaic lexical units in dialects and dialects is also very important in the direction of determining areal dialect units. Therefore, archaic elements preserved in dialects should be studied in parallel both in ancient written texts, classical literary examples, and dialects. There are many lexicalsemantic, lexical-thematic groups in the Karabakh dialects and dialects that we encounter with their area. Sometimes they are used in other dialects and dialects with slight changes in meaning, slight phonetic changes, and sometimes without any changes. We can show the following examples of areal language units used in Karabakh dialects: The mind is a place where cattle and sheep are kept. The same phonetic composition and the same semantics are used in Zangilan (Bala, put the goods on the mind) and Shirvan (The mind was built very firmly) dialects. That word in "Kitabi-Dade Gorgud" (He fastened the door of the mind) Kashgari M. Divani luğat-it-türk. In four volumes/Translated and prepared for publication by: Ramiz Asker, Baku, "Ozan", II c., 2006, 400 p., in Mahmud Gashgarli; It is mentioned in the ancient Turkish dictionary, ancient Turkish written monuments, V. Radlov's dictionary in the same phonetic composition and with the same meaning. The word ash is used in the Western group dialects and dialects to mean food in the form of ash. However, during the historical development of the language, the semantics of the word narrowed, and the word ash became fixed as the name of only one Azerbaijani dish (plov). It can be said that it preserves the same meaning in many dialects of our language. The study of Karabakh dialects is relevant for the study of the kinship of Turkic languages and language relations.



Anahtar Kelimeler

dialect, history, language, comparison, Turkishness



Abstract

Dilimizin formalaşmasında, əsasən, oğuz dil elementləri dayansa da, qismən qıpçaq, səlcuq, uyğur elementlərinə də rast gəlinir. Çünki oğuz dil elementləri bu dillərin sırasında aborigenliyini qoruyub saxlasa da, digər türkdilli tayfaların bəzi dil elementləri onun tərkibində qalmış və dilimizin müxtəlif dialektlərində arxaik vahidlər kimi indi də işlənməkdədir. Azərbaycan dilində qədim şumer, akkad, xett dili əlamətlərinə rast gəlinir ki, həmin cəhətlər dilimizin üç-dörd min illər öncə formalaşdığına bir işarədir. Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrinin V-VIII əsrə aid yazılı mənbələrlə müqayisəsindən belə bir qənaətə gəlmək olur ki, həmin yazılı mətnlərin dilindəki sözlərin böyük bir hissəsi danışıq dilində və şivələrdə işlənməkdədir. Onların bir çoxunda isə areallıq da müşahidə edilir. Dialektoloji tədqiqatların bir qismində arxaik leksik vahidlərin dialekt və şivələrdə tədqiqi, müqayisəsi də areal dialekt vahidlərinin müəyyənləşdirilməsi istiqamətində olduqca əhəmiyyətlidir. Buna görə də dialektlərdə qorunub saxlanılan arxaik ünsürlər həm qədim yazılı mətnlərdə, həm klassik ədəbi nümunələrdə, həm də dialektlərdə paralel şəkildə öyrənilməlidir. Qarabağ dialekt və şivələrində bir çox leksik-semantik, leksik-tematik qruplar var ki, biz onların areallığı ilə qarşılaşırıq. Onlar bəzən cüzi məna dəyişikliyi ilə, cüzi fonetik dəyişmələrlə, bəzən də heç bir dəyişiklik olmadan digər dialekt və şivələrdə də işlənməkdədir. Qarabağ şivələrində işlənən areal dil vahidlərinə aşağıdakıları nümunə göstərə bilərik: Ağıl – mal, qoyun saxlanan yerdir. Eyni fonetik tərkibdə və eyni semantikada Zəngilan (Bala, malları sal ağıla) və Şirvan (Ağıl çox möhkəm tikilmişdi) şivələrində işlədilir. Həmin söz “Kitabi-Dədə Qorqud”da (Ağılın qapısını bərkitdi) Kaşğari M. Divani luğat-it-türk. Dörd cildə/Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan: Ramiz Əskər, Bakı, «Ozan», II c., 2006, 400 s., Mahmud Qaşqarlıda; Qədim türk lüğətində, qədim türk yazılı abidələrində, V.Radlovun lüğətində də eyni fonetik tərkibdə və eyni mənada qeyd edilmişdir. Aş – sözü Qərb qrup dialekt və şivələrində aş şəklində yemək mənasında işlədilmişdir. Lakin dilin tarixi inkişafı zamanı sözün semantikasında daralma baş vermiş, aş sözü yalnız bir Azərbaycan xörəyinin (plov) adı kimi sabitləşmişdir. Demək olar ki, dilimizin bir çox dialektlərində eyni mənanı qoruyub saxlayır. Türk dillərinin qohumluğu və dil münasibətlərinin tədqiqi üçün Qarabağ şivələrinin öyrənilməsi aktualdır.



Keywords

şivə, tarix, dil, müqayisə, türkçülük