İRAN FİLOLOJİ TARİXİNDƏ İLK TÜRKOLOJİ QEYD
(THE FIRST TURKOLOGICAL NOTE IN THE HISTORY OF IRANIAN PHILOLOGY )

Yazar : Terlan QULİYEV    
Türü :
Baskı Yılı : 2024 / DOI :10.30546/100981.2024.0121
Sayı : 11
Sayfa : 459-464
    


Özet

One of the oldest works in the history of Iranian philology is "al-Mujam fi maayir ashar al-Ajam" by Shamsaddin Muhammad bin Qays ar-Razi, a prominent scholar who lived and worked in the late twelfth and first half of the thirteenth centuries. The point is that in this valuable work, which has a prominent place in the history of Iranian philology, eruz and rhyme studies, Shams Gays Razi also informs about the existence of his work on the Turkish language. Speaking about certain grammatical rules of Eruz and Persian, Shams Gays Razi compares Persian and Turkish, gives a few examples of Turkish words, and informs that he spoke about it in more details in his another work on the Turkish language. Researchers note that this work, written by Qays ar-Razi, is "Tibyanul lughat at-Turki al lisanul Gangli". According to the researchers, this work was dedicated to Jalaleddin Mangburni, who ruled in South Azerbaijan in 1223-1231, and was written between 1223-1226. It should be noted that the dictionary of Qays ar-Razi about Turkic languages was known to scholars since the Middle Ages. Thus, Ibn Muhanna referred to this work in his 13th century dictionary "Hilat al-insan wa halbat al-lisan", quoting various examples from it, and noted that this work was written by Qays al-Razi and dedicated to Jalaladdin Mangburniy. In our opinion, Qays al-Razi also informed about this work in his work "al-Mujam", he simply called it "Kitab der dictionary of Turks". It should be noted that based on this work, entitled in Azerbaijani translation "Explanatory Dictionary of the Turkish language to the Gangli language", we may confidently state that Qays ar-Razi knew the Azerbaijani language, the Gangli language, as well as several branches of the Turkic languages and was of Turkish origin.



Anahtar Kelimeler

Qays ar-Razi, Iranian philology, al-Mujam, Tibyanul lughat, eruz.



Abstract

Iran filologiyası tarixində əlimizə gəlib çatan ən qədim əsərlərdən biri XII əsrin sonları, XIII əsrin birinci yarısında yaşayıb-yaradan görkəmli alim Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razinin qələminə məxsus “əl-Möcəm fi məayir əşar əl-Əcəm” əsəridir. Məsələ burasındadır ki, İran filologiyası, əruz və qafiyəşünaslıq tarixində görkəmli yer tutan bu qiymətli əsərində Şəms Qeys Razi türk dili haqqında əsərinin olması barədə də məlumat verir. Şəms Qeys Razi əruz və fars dilinin müəyyən qrammatik qaydaları barədə danışarkən, fars dili ilə türk dili arasında müqayisələr apararaq, türkcə bir neçə sözü misal göstərməklə yanaşı, eyni zamanda, bu barədə türk dili haqqında olan başqa bir əsərində daha geniş şəkildə danışdığını söyləyir. Tədqiqatçılar Qeys ər-Razinin qələminə məxsus olan bu əsərin “Tibyanül lüğət ət-Türki ələ lisanül Qanqlı” əsəri olduğunu qeyd edirlər. Araşdırıcılara görə bu əsər 1223-1231-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda hakimiyyətdə olmuş Cəlaləddin Manqburnıya ithaf olunmuş və 1223-1226-cı illər arasında yazılmışdır. Qeyd edək ki, Qeys ər-Razinin türk dillərı haqqında yazılmış bu lüğəti hələ orta əsrlərdən alimlərə məlum olmuşdur. Belə ki, İbn Mühənna XIII əsrdə yazdığı “Hilyətül- insan və həlbətül-lisan” adlı lüğətində bu əsərə istinad etmiş, ondan müxtəlif nümunələr sitat gətirərək, bu əsərin Qeys ər-Razi tərəfindən yazılaraq Cəlaləddin Manqburnıya ithaf olunduğunu söyləmişdir. Bizcə Qeys ər-Razi də “əl-Möcəm” əsərində məhz bu əsər haqqında məlumat vermiş, sadəcə olaraq onu “Kitab dər lüğəti Türki” adlandırmışdır. Qeyd edək ki, Azərbaycan dilinə tərcümədə “Türk dilinin Qanqlı dilinə izahlı lüğəti” adlanan bu əsərə əsaslanaraq, Qeys ər-Razinin Azərbaycan dilini, Qanqlı dilini və eyni zamanda türk dillərinin bir neçə qolunu yaxşı bildiyini və özünün də türk mənşəli olduğunu inamla söyləmək olar.



Keywords

Qeys ər-Razi, İran filologiyası, el-Möcəm, Tibyanul luğat, əruz.