Öz: A. Zeki Velidî Togan (1890-1970), 1917 Sovyet Devrimi öncesini ve devrim yıllarını yaşamış, Türkistan’ın özgürlüğü ve bütünlüğü yolunda mücadele vermiş Başkurt Türkü bir tarihçi ve Türkolog’tur. Togan bilimsel çalışmaları yanında, çeşitli yazı ve konferanslarında Sovyetler Birliğinin (ya da Rusya) işgal altında tuttuğu Türk topluluklarını etnik unsurlar olarak parçalayıp tarihi kök ve bağları tahrip ederek birbirinden koparma, yeniden yapılandırma ve asimile etme amacını gerçekleştirmek için ülke içinde ve dışında uyguladığı siyaseti anlatma çabası içinde olmuştur. Bu yazı ve konferanslarında Sovyetlerin amaçlarını gerçekleştirmek için uyguladığı dil politikalarına da önemli bir konu olarak sık sık değinmiştir. Türk devlet ve toplulukları arasında işbirliği ve ortaklaşmanın gerçekleşmesi için en önemli ekseni dil ve kültür oluşturur. Uluslararası güç mücadelesinin 20. yüzyıldaki başat aktörlerinden biri olan Sovyetler Birliği’nin Türk devlet ve toplulukları arasında uyguladığı dil ve kültür politikaları milli kimlik bilincini ortadan kaldırarak Sovyet tipi vatandaşlık kavramı altında kimliksizleştirme ve Ruslaştırma şeklinde tezahür etmiştir. Çok geniş bir coğrafyada yaşayan Türk toplulukları arasında siyasi, ekonomik, askerî ve kültürel alanlarda değişik modellerle işbirlikleri gerçekleştirilmesi mümkündür. Bunun için ise konunun ilgili devlet politikalarında güçlü bir istek ve irade olarak yer alması yanında bütün toplum dinamiklerinde bu bilincin uyandırılması gereklidir. Ancak uluslararası güç mücadelelerine, uluslararası güçlerin etki ve yönlendirmelerine de bağlı olarak Türk devlet ve topluluklarındaki başat siyasi, dinî, kültürel ve ekonomik liderliklerin hem kendi alanlarındaki hem toplumsal algıdaki ilgi ve hedefleri farklı yönlere odaklamaları “Dilde, Fikirde ve İşte Birlik” düşüncesinin önündeki en büyük engel olmuştur. Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra konu ile ortaya çıkan belgeler, yapılan araştırmalar A. Zeki Velidî Togan’ın Sovyetler Birliğinin hem Birlik içinde hem komşu ve hedef ülkeler için uygulanan dil ve kültür politikaları hakkındaki tespitlerini doğrulamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Zeki Velidî Togan, Türk Dünyası, Sovyetler Birliği, Dil Politikaları, Türk Yazı Dilleri, Dil Birliği